حقوق بیمار دچار اختلال روانی

از دوران رنسانس تاکنون، شاهد سیر تحولی و نگرش علمی نسبت به بیماران مبتلا به اختلالات روانی هستیم. در این راستا دانشمندان و اطباء، کوشش های مبسوطی در اصلاح رفتارها و رعایت حقوق اینگونه بیماران توسط پزشکان، روانپزشکان و کادر درمانی مبذول داشته اند.

حقوق یک بیمار مبتلا به اختلالات روانی، عبارتست از: وظایفی که روانپزشکان، پزشکان و تیم پزشکی و روانپزشکی در قبال او دارند.
احترام به حقوق بیمار و رعایت اصول اخلاق پزشکی و تعیین چارچوب قانونی برای آن، دارای سوابق ممتد در تاریخِ مراقبت های بهداشتی و درمانی کشورها است که در قالب منشور حقوق بیمار، نمود یافته است.

برخی از این حقوق عبارتند از :

– حق دسترسی به مراقبت های بهداشتی و درمانی
– حق رضایت درمان
– حق رضایت حضور در تحقیقات آموزشی و آزمایشی
– حق استفاده از مترجم
– حق تسکین درد
– حق داشتن همراه
– حق اهداء عضو
– حق دسترسی به اطلاعات مربوط به پرونده پزشکی خود
– حق محرمانگی اطلاعات
– حق حریم شخصی
– حق شکایت و حفظ حقوق بیمار
– حق داشتن آرامش
– حق مرگ باعزّت
– حقیقت گویی به بیمار
نکتۀ مهم قابل ذکر این است که برخی از حقوق ذکر شده در بالا در رابطه با طیف گستردۀ بیماران مبتلا به اختلالات روانی به طور نسبی، قابل اِعمال و اجراء می باشد و بستگی به نوع و شدّت بیماری و وضعیت روحی و جسمی آنها دارد. البته این بدین معنا نیست که این دسته بیماران را از طیفی از حقوق خود محروم ساخت. بلکه باعث افزایش اقدامات درمانی و مراقبتی خواهد شد.

در روانپزشکی، چند چالش ویژه در مقایسه با دیگر تخصص های پزشکی وجود دارد که لازم است برای رفع آنها اصول اخلاق پزشکی را رعایت نمود. برخی از این چالش ها عبارتند از :
۱- ترس از بدنامی و نگاه های منفی اجتماعی نسبت به بیماران مبتلا به اختلالات روانی، رغبت آنان و بستگان نزدیک آنان را برای مراجعه به مراکز تشخیص و بهداشت روانی و انجام مشاوره و اقدامات درمانی تحت تأثیر قرار داده و تا میزان قابل توجهی کاهش داده است. لذا درصورتی که اخلاق پزشکی با همکاری نهادهای فرهنگ ساز با نهادینه کردن اصول علمی و فرهنگی، این دیدگاه را در جامعه تغییر دهند، مقدمات مراجعه بیماران بیشتری برای اقدامات مشاوره ای و درمانی را فراهم می آورند.
۲- حقیقت گویی به بیماران و بستگان آنان نیز ممکن است به چالشی در رابطه با اینگونه بیماران تبدیل شود. در برخی از اختلالات روانی، لازم است صریحاً به بیمار، میزانِ پیشرفت بیماری و یا مشکلات و مسائلی که ممکن است برای خود و یا نزدیکان به وجود آورند را گوشزد نمود. برعکس، در مواردی این مسائل را فقط باید به اطرافیان بیمار گوشزد نمود و از بیماران پنهان داشت.
۳- جراحی، شوک درمانی، درمان طبّی، داروها یا اقدامات آزمایشی نیز باید تنها با اجازۀ بیمار و یا بستگان او صورت گیرد تا حقوق اینگونه بیماران بیش از پیش تأمین و تضمین گردد.
۴- بیمار مبتلا به اختلالات روانی، تنها در صورتی می تواند در یک تحقیق علمی شرکت کند که با طرح درمانی او، تضاد نداشته باشد. موافقت یا رد شرکت در تحقیق، هیچکدام از حقوق یا امتیازات او را سلب نمی کند.
۵- برای اقدامات مشاوره ای و درمانی بیماران مبتلا به اختلالات روانی، حفظ محرمانگی اطلاعات پرونده پزشکی و وضعیت و سابقۀ روحی، روانی و رفتاری او از اهمیت بالایی برخوردار بوده و نیاز به دقت بیشتری داشته و نیازمند رعایت دقیق اصول اخلاق پزشکی می باشد. رازداری یکی از ارکان مهم روابط پزشک و بیمار است که از سده ۴ پیش از میلاد مسیح در بخشی از سوگندنامه بقراط ذکر شده و به‌ صورت قانون برای پزشکان در آمده است. رازداری پزشکی یک اصل است که به‌ موجب آن پزشک مجبور می‌شود رازهای نگفتنی بیمار را که به‌خاطرحرفه‌اش به‌دست آورده نزد خود نگه دارد. در همین رابطه در آیۀ ۲۷ سورۀ انفال می خوانیم : « یا ایا الذین امنو لاتخونو الله و الرسول و تخونوا اماناتکم و انتم تعلمون »
هرچه اطلاعات پزشک بیش ‌تر و اطلاعات بدست آمده ازسوی بیمار دقیق‌ تر باشد، قدرت در قضاوت، پیش بینی، برنامه ‌ریزی و قدرت در عمل وی بیش‌ تر است. زیربنای همه این قدرت ‌‌ها و توانایی ‌‌ها، علم و ایمان است و زیربنای این دو، اطلاعات مرتبط است. اما پزشک باید به خاطرداشته باشد که کوچک ‌ترین اطلاعاتی که در پرونده پزشکی بیمار ثبت شده جزء اسرار است و افشای آن، هم برای پزشک و هم برای بیمار عواقبی در پی دارد. « من سرّ علی مسلم سرّالله علیه فی الدنیا و الاخره »

رازداری مطلق نیست و افشاء راز در این موارد مجاز است:

الف – با رضایت و اجازۀ بیمار. (مانند تحقیقات و آزمایشات پزشکی و… )
ب – بدون رضایت و اجازۀ بیمار. (مانند منفعت بیمار، احتمال صدمه به دیگران، الزام قانونی، مصالح عمومی و دستور دادگاه)
درصورت عدم رضایت بیمار پزشک مجاز به دادن اطلاعات به والدین و خویشان بیمار بالغ، همسر بیمار و شرکت‌‌ های بیمه نیست.
در صورت فسخ نکاح و طلاق نیز مجاز به این‌کار نیست.
در واقع در دو صورت اجازه نقض رازداری داده می‌شود: برای حفظ بیمار از خطر(مثلاً خودکشی)، برای حفظ دیگران از خطر(مثلاً دیگرکشی، تهدید امنیت و نظم و آسایش عمومی).
برای اطمینان بیمار از حفظ اسرارش نیز، حق شکایت او به رسمیت شناخته شده است.
ماده ۶۴۸ قانون مجازات اسلامی ایران نیز بیان می دارد: «اطباء و جراحان و ماماها و داروفروشان و کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند، هرگاه غیر از موارد قانونی اسرار مردم را افشا کنند به سه ‌ماه و یک‌ روز تا یک‌ سال حبس یا به یک میلیون و پانصدهزارتا شش‌ میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شوند»
اگر در دادگاه از پزشک به‌ عنوان شاهد و مطلع در مورد اسرار بیمار سؤال شود، چون افشای آن با نظرحاکم شرع است، فقط جوابگویی در حد سؤالات طرح ‌شده اشکالی ندارد.
در مواردی که برای پزشک معالج این بیم به وجود می‌آید که بی ‌گناهی، گناهکار یا مجرمی برائت حاصل نماید، می‌تواند بدون سؤال قاضی حقیقت مطلب را بیان نماید.
از مهمترین جنبه‌‌ های رازداری، رازداری در روان‌ پزشکی است. رفتار روانپزشک باید به‌گونه ‌ای باشد که بیمار به وی اعتماد کند، مثلاً به بیمارش احترام بگذارد و برای درمیان گذاشتن مشکل وی با خانواده یا تیم درمانی از وی اجازه بگیرد و…
۶- احتمال محروم سازی بیماران از آزادی و تحمیل درمان های اجباریِ روانپزشکی، مسأله دیگری است که مخالف اصول اخلاقی و قوانین انسانی بوده و باید برای تجویز آن ها با دقت و رعایت موازین اخلاق پزشکی اقدام نمود.
۷- براساس اکثر قوانین جزایی دنیا، مجرمین فاقد مسؤولیت کیفری نمی توانند موضوع مجازات کیفری قرار گیرند ولی دادگاه می تواند دربارۀ اقدامات لازم جهت بازپروری و حفظ امنیت جامعه تصمیم گیری کند. این چنین اقداماتی، صرفاً پیشگیرانه بوده و می تواند آموزشی (مانند کار در مؤسسات آموزشی ویژه درمانی نظیر نگهداری در بیمارستان های روانپزشکی حفاظت شده و یا در مراکز ترک اعتیاد) و یا اقدامات حمایتی (مثلاً ممنوعیت نسبت به برخی مشاغل) باشند. در حالی که این اقدامات توسط دادگاه تحت عنوان «مجازات های تکمیلی برای مجرمین دارای مسؤولیت کیفری اتخاذ می شود، برای افراد فاقد مسؤولیت کیفری، به عنوان «مجازات اصلی» خواهد بود.
تاکنون تحقیقات و مطالعات متعددی در زمینۀ رعایت حقوق بیماران مبتلا به اختلالات روانی در پرتو موازین اخلاق پزشکی صورت گرفته است که با برنامه ریزی و اجرای صحیح آنها می تواند راهگشای نهادینه کردن نظام حمایت و رعایت حقوق این دسته از بیماران باشد.

اختلالات روانی مجموعه ای از نارسایی ها و ناهنجاری های خلقی، رفتاری و ادراکی است که سبب ایجاد عدم تعادل در مواجهه با محیط پیرامون زندگی شخص شده و روند عادی زندگی روزمره او را تحت تأثیر قرار می دهد. برخی از این اختلالات آنقدر شیوع دارند که تا مدتها پس از شروع، نیاز به اقدامات درمانی را بوجود نمی آورند. همچنین دسته ای از این اختلالات همراه با تهدیدهایی برای شخص بیمار، اطرافیان و افراد جامعه می باشد.
ضرورت اعتلای حقوق بیماران، از جمله بیماران روانی، از اولویت های مهم نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی و یکی از شاخص های ارتقاء سلامت هر جامعه محسوب می شود. بر همین اساس امروزه جوامع بین المللی ناظر بر سلامت و بهداشت، مفهوم حقوق بیمار را بیش از پیش مورد توجه و بررسی قرار داده اند.
داشتن اخلاق پزشکی و رعایت حقوق بیماران مبتلا به اختلالات روانی مهمترین ویژگی یک روانپزشک است.
هرچه اطلاعات بدست آمده روانپزشک از بیمار زیادتر و دقیق تر باشد، قدرت وی در قضاوت، پیش بینی، برنامه ریزی برای پیشگیری از وخامت اوضاع بیمار و درمان او بیشتر و بالاتر خواهد بود.
در تمامی جوامع معیارهای مشترکی برای اخلاق پزشکی وجود دارد که شامل روانپزشکان نیز می گردد که ازجمله آنها می توان به: رازداری و عدم افشای سر، حقیقت گویی، دلسوزی و مهربانی، نظم و ترتیب و عدم تبعیض اشاره نمود که با تضمین های عرفی، اخلاقی، اداری و انضباطی و در مواردی کیفری همراه است.
برمبنای عرف و حقوق کیفری، روانپزشک در سه صورت مجاز به افشای راز بیمار خود می باشد:
خودکشی – دیگر کشی – تهدید برای افراد جامعه و آسایش و امنیت عمومی