نگاهی به ابعاد اخلاقی و اجتماعی پدیده قتل ترحم آمیز

زیبا نیلی: نگاه سرد و بغض آلود دخترک ردپای برگ های سبز وشاداب گلدان را روی دستان سرد دیوار خیره شده است. صبحی دیگر آغاز شده و دخترک معصوم مثل هر روز دیگر مرگ خویش را انتظار می کشد. او دیگر نمی تواند با دستان کوچکش موهای پریشان ریخته شده برصورتش را کنار بزند، برای همیشه سکوت را اختیار کرده؛ سکوتی که فریادی تلخ درون خود پنهان کرده است، باز هم در انتظار معجزه ای رختخواب سرد را به آغوش می فشرد و باز هم خواب طولانی نیمروزی… اتانازی یکی از شاخه های حقوق پزشکی است که در ارتباط با سه نوع از بیماران مطرح می شود؛ کودکان ناقص الخلقه، بیماران سخت درمان و افراد سالخورده و ناتوان جسمی.

فارغ از مخالفت صریح ادیان الهی، اعلامیه جهانی حقوق بشر و فلسفه اخلاق در بعضی از جوامع اتانازی رو به گسترش است به طوری که بسیاری از صاحبنظران بر این باورند پذیرش آن مانند شیب لغزنده ای است که سبب هلاکت و نابودی اخلاق فردی و اجتماعی است. به بهانه انتشار کتاب «قتل ترحم آمیز» به گفت وگو با دکتر شهریار اسلامی تبار استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، نویسنده کتاب مزبور و از صاحبنظران عرصه حقوق سلامت نشستیم که حاصل آن در پی می آید.

¦ غیر از معنای تحت اللفظی که در کتاب به آن اشاره داشتید شما اتانازی را به چه معنا می کنید و بهترین معادل فارسی را برای آن چه می دانید؟
اتانازی در معنای تحت اللفظی معادل «مرگ خوب، راحت و شیرین است» اما به نظر من چون موارد اتانازی نوعی قتل از روی ترحم و دلسوزی است که با رضایت یک بیمار یا توسط پزشک و دادگاه صورت می گیرد من بهترین معادل فارسی را برای آن
قتل از روی ترحم می دانم.

¦ مرگ آسان یا به گفته شما «قتل از روی ترحم» به چه معناست و چند نوع را شامل می شود؟
اتانازی یکی از رشته های حقوق پزشکی است که در سمینارهای مختلف به تعریف، شرایط و چگونگی آن به شیوه های گوناگون پرداخته شده اما در مجموع در ارتباط با بیماری که اتانازی در مورد او اجرا می شود دو شکل تقسیم بندی وجود دارد. اتانازی داوطلبانه زمانی است که فرد با رضایت خود از دیگری می خواهد تا او را به کام مرگ بفرستد یا در این راه به او کمک کند و اتانازی غیرداوطلبانه زمانی است که اتانازی بدون رضایت بیمار انجام می شود و خود او دیگر قادر به تصمیم گیری نیست و خانواده، پزشکان معالج یا دادگاه در مورد ادامه زندگی او تصمیم می گیرند.

¦ ادیان الهی و آسمانی نسبت به اتانازی چگونه می اندیشند؟
رویکرد سه دین بزرگ الهی اسلام، مسیحیت و یهودیت نسبت به خودکشی و اتانازی مشابه یکدیگر است و به هیچ عنوان این مساله را نمی پذیرند و همه آنها براین مساله اتفاق نظر دارند که زندگی انسان ها موهبت و هدیه ای از جانب پروردگار است و چنانچه انسان ها نسبت به تولد خود حق دخالتی ندارند نسبت به مرگ خود هم حق دخالت ندارند. این رویکرد ادیان الهی به تفصیل در کتاب واشکافی و بررسی شده است.

¦امروزه بسیاری از مفاهیم اخلاقی جدایی از دین، قانون، سیاست و… در جوامع نوین شکل یافته و گسترش می یابند. آیا نمی توان اتانازی را یکی از این مقولات برشمرد؟
بله. آنچه در فلسفه اخلاق مدرن در حال گسترش و ترویج است توجه به اصالت فرد است. این نظریه فلسفی با همه کاستی های خود بسیاری از مسائل اعتقادی و اجتماعی انسان مرفه را هضم کرده و به آنها پاسخ می دهد البته در زمینه گسترش اتانازی یا عدم آن آمار چندان شفاف و صریحی وجود ندارد پس نمی توان در این باره پاسخ قطعی داد. هرچند در کشورهایی چون هند، سوئیس، بلژیک و ایالت اوریگون آمریکا اتانازی به صورت قانونی و در چارچوب های مصوب پذیرفته شده و اعمال می شود.
در علم پزشکی مفاهیم اخلاقی حضوری پررنگ دارند پس حقوق پزشکی تحت تاثیر عوامل متغیر و نسبی اخلاقی شکل گرفته و قوام می یابد. یکی از این مبانی اخلاقی کیفیت زندگی است. زمانی می توان به زنده بودن بیمار خاتمه داد که کیفیت زیستن در او کمتر از حداقل باشد و از طرفی خانواده و خویشاوندان موافقت خود را با این تصمیم اعلام دارند هرچند در توجیه این مساله باید گفت فارغ از جنس، نژاد، طبقه اجتماعی و فرهنگی فی نفسه زندگی انسان ها ارزش ذاتی دارد.

¦زمانی که می خواستید از نگاه ادیان الهی به اتانازی اشاره کنید این واژه را مترادف خودکشی دانستید در صورتی که اتانازی کاملاً متفاوت از خودکشی و در سطح دیگری اتفاق می افتد. شما به چه دلیل آنها را مترادف هم دانستید؟
خودکشی از ابتدای زندگی بشر اتفاق می افتاده اما اتانازی از دغدغه های انسان معاصر است. در همه موارد کتاب اتانازی با توجه به رویکردهای جهان امروز و جامعه جهانی تعریف شده تنها در بررسی واشکافی کتاب های آسمانی این دو مقوله با هم خلط شده اند هرچند آنها کاملاً متفاوت و مغایر از هم نیستند. به عنوان مثال فردی در جنگ مجروح می شود. جراحت، زخم و ناتوانی او به قدری است که تاب و توان ادامه زندگی را در خود نمی بیند و به خودکشی دست می زند اینجا عمل او مترادف با اتانازی است، از طرفی فردی هم در مقابل مشکلات و ناهنجاری های فردی و اجتماعی توان مقاومت در خود نمی بیند و به خودکشی دست می زند پس هر دو اینها بیمار هستند فقط بیماری شان با هم متفاوت است شخص اول از بیماری جسمی و دوم از بیماری روحی رنج می برد.

¦شما یکی از بهترین راهکارها برای توجیه و تبیین اتانازی با توجه به قوانین و مقررات ایران را ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی دانستید که این ماده به این مطلب اشاره دارد که هرگاه بر اثر بی احتیاطی، بی مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت قوانین ضرب و جرحی اتفاق بیفتد قتل یا جرح در حکم شبه عمد است چه ربطی بین این ماده و اتانازی برقرار است؟
به جز اتانازی مستقیم که پزشک یا فرد دیگر با اقدام به عملی موجبات قتل شخص را فراهم می کنند و به نظر من ترویج این نوع اتانازی همانند شیب لغزنده ای است که سبب سقوط و از میان رفتن ارزش های فردی و اجتماعی است انواع دیگر اتانازی را می توان با توجه به این ماده تبیین حقوقی کرد. زمانی که پزشک و خانواده فرد به زندگی گیاهی و مرگ تدریجی بیمار واقف هستند و با خودداری از انجام برخی اعمال مسیر زندگی بیمار را کوتاه تر می کنند این حرکت به نوعی بی مبالاتی و عدم رعایت قوانین به شمار می آید و می توان آن را به ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی پیوند داد.

¦تمامی قوانین و مقررات در جامعه ما با توجه به منابع اسلامی و فقهی قوام و دوام می یابند. نگاه فقهای معاصر به مساله اتانازی چگونه است؟
برای تبیین اتانازی مکاتبات بسیاری با فقها و مجتهدان صورت گرفت همگی آنها اتانازی را حرام و پزشک را ضامن و مقصر دانسته و فاعل آن را مرتکب قتل عمد می دانند اما در این میان نظر آیت الله خامنه ای جامع تر از مجتهدان دیگر است. ایشان ابتدا به تعریف اتانازی پرداخته و اقسام آن را برشمردند و در پایان اظهار داشتند «حفظ محتضر و تاخیر در مرگ او واجب نیست اما هر کاری هم که سبب مرگ محتضر شود جایز نیست» این دیدگاه کاملاً منطبق با رویکرد جامعه جهانی است آنها هم از ترویج اتانازی مستقیم به شدت پرهیز می کنند.

¦برای ترویج فرهنگ کتابخوانی به خصوص کتاب هایی که چنین مسائل اجتماعی و روزآمد را مطرح می کنند شما چه می اندیشید؟
متاسفانه در زمینه حقوق سلامت در ایران کتاب انگشت شمار است یا اصلاً در برخی رشته ها وجود ندارد. کتاب های علوم اجتماعی هم نسبت به دیگر کتاب ها کمتر با استقبال عموم مواجه هستند. این مساله نشان دهنده کم توجهی و بی علاقگی مردم نسبت به این کتاب ها نیست بلکه گویای این مطلب است که عرضه و تبلیغات در زمینه کتاب های علوم اجتماعی کند اتفاق می افتد.