توسعه مفهومی حق سلامت زنان در نظام حقوق بشر و چالشهای کشورهای اسلامی
حق سلامت زنان و دختران در ماده ۱۲ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان مطرح شده است. مطابق این ماده، دسترسی به مراقبتهای ناظر بر سلامت و درمان که شامل سلامت باروری نیز میشود، از جمله حقوق بنیادین مقرر در کنوانسیون است. مطابق ماده ۱۲ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان، دولتها متعهد شدهاند هرگونه تبعیض در دسترسی زنان به خدمات بهداشت و درمان را محو کنند و خصوصاً در زمینه تنظیم خانواده، بارداری، زایمان و دوران بعد از زایمان تأکید ویژهای شده است.
برخی عوامل تأثیرگذار بر سلامت زنان و دختران
علیرغم اهمیت برخورداری از خدمات سلامت و درمان برای همه انسانها اعم از زن و مرد، در رویه نهادهای حقوق بشری، برخی عوامل موجب شده است که بر حق سلامت زنان و دختران تأکید ویژهای به عمل آید. برخی از این عوامل عبارتند از:
عوامل بیولوژیکی: از جمله تفاوتهای بیولوزیکی زنان و مردان به عادت ماهانه زنان و نیز کارکرد باروری و دوران یائسگی اشاره شده است. همچنین زنان بیشتر در معرض ابتلا به بیماریهای واگیردار قرار دارند.
عوامل اقتصادی و اجتماعی: به عدم توازن قدرت میان زنان و مردان در خانواده اشاره شده است که بر وضعیت سلامت و تغذیه زنان تأثیر میگذارد. همچنین زنان در معرض اقسام خشونت قرار دارند که سلامت ایشان را تهدید میکند.
دختران نوجوان و خردسال اغلب در مقابل اذیت و آزار جنسی توسط مردان بزرگتر و اعضای خانواده آسیبپذیر بوده و این امر موجب ورود صدمه روحی و جسمی به آنها و یا بارداری ناخواسته میشود. همچنین برخی رویههای زیانبار از جمله ختنه دختران احتمال مرگ یا نقص عضو را در مورد ایشان افزایش میدهد.
عوامل روانی: افسردگی به طور کلی و خصوصاً افسردگی پس از زایمان، از جمله مهمترین تفاوتهای روانی زنان و مردان دانسته شده است که عوارضی چون بیاشتهایی یا پراشتهایی را در زنان به دنبال دارد.
گروههای آسیبپذیر زنان در زمینه حق سلامت
از منظر کمیته منع تبعیض علیه زنان، گروههای آسیبپذیر زنان که باید دولتها در زمینه حق سلامت آنها توجه ویژه مبذول دارند، عبارتند از: زنان مهاجر، زنان پناهنده و بیخانمان، دختر بچهها و زنان کهنسال، زنان فعال در فحشا، زنان بومی و زنان دارای معلولیت جسمی یا روانی.
نکته قابل ذکر آن است که رویکرد کمیته منع تبعیض علیه زنان و دیگر نهادهای بینالمللی در تأکید بر حق سلامت زنان فعال در زمینه فحشا و شمارش این گروه زنان در زمره گروههای زنان آسیبپذیر، حاکی از آن است که در دیدگاه نهادهای مزبور، فحشا از جمله موارد اشتغال قانونی زنان به شمار میرود که بدیهی است با موازین اسلامی در تعارض آشکار قرار دارد و لذا مورد پذیرش کشورهای اسلامی نیست.
همچنین به نظر میرسد با توجه به شرایط حاکم بر جهان که بسیاری ازکشورها خواسته یا ناخواسته گرفتار وضعیت مخاصمات مسلحانه هستند، لازم است تا سلامت زنان و دختران در چنین شرایطی نیز مورد توجه ویژه قرار گیرد. زنان روستایی، زنان مهاجر و خصوصاً کارگران مهاجر نیز از جمله دیگر گروههای آسیبپذیر زنان هستند که لازم است در راستای حمایت از حق سلامت ایشان اقدامات مقتضی توسط دولتها به عمل آید.
رویههای زیانبار برای سلامت زنان و دختران کدامند؟
ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک، مقرر میکند که دولتها باید کلیه اقدامات مؤثر و مقتضی را با رویکرد نسخ رویههای سنتی زیانبار برای سلامت کودک صورت دهند.
ماده ۵ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان نیز از دولتها میخواهد که سنتها و رویههایی را که نسبت به زنان و دختران، تبعیضآمیزند، نسخ کرده و رویههای اجتماعی و فرهنگی را که مبتنی بر مفهوم فرودستی جنس مؤنث است، اصلاح کنند. به این ترتیبکنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان و کنوانسیون حقوق کودک، هر دو مشتمل بر تعهدات الزامآوری در رابطه با محو رویههای زیانآور علیه زنان و دختران هستند.
بیتردید اقسام خشونت از جمله خشونت جسمی، روانی و جنسی؛ از جمله مهمترین عوامل تهدیدکننده سلامت زنان و دختران به شمار میروند. با این حال، رویههای زیانبار که مدنظر نهادهای مذکور قرار دارد، عمدتاً منبعث از کلیشههای جنسیتی یا تعصبات مردسالارانه تلقی شده و مشتمل بر رویههایی سنتی است که از طریق هنجارهای اجتماعی و فرهنگی توصیف میشوند. به طور نمونه ختنه دختران، ازدواج زود و ازدواج اجباری، کشتن نوزادان دختر و گزینش جنسیتی قبل از تولد، جرایم حیثیتی، و سوءرفتار با بیوگان؛ بهعنوان رویههای زیانبار برای سلامت زنان و دختران مطرح میشوند و البته به تدریج با توجه به اقدامات انجام گرفته، رو به کاهش هستند.
بنابراین، حمایت از حقوق دختران، به منزله حوزه تداخل یا همپوشانی عملکرد کمیته حقوق کودک و کمیته منع تبعیض علیه زنان است. هر دو کنوانسیون مشتمل بر اصول مشترکی در حمایت از دختراناند که شامل پاسخگویی در قبال حقوق و مسئولیتها، جهانشمولی، عدم تبعیض و مشارکت مؤثر در اجرای حقوق است.
جایگاه سلامت جنسی و باروری زنان
حق سلامت از جمله موارد حقوق بشری است که با گذشت زمان و خصوصاً طی دهه اخیر، دستخوش تحولات مفهومی عمیقی شده است. به نحوی که در گذشته در مقایسه با برخی حقوق چالشبرانگیز مانند حق حریم خصوصی یا حق آزادی عقیده و مذهب، در زمره حقوق غیرچالشی به شمار میرفت و در مورد قلمروی مفهومی آن وفاق نسبی میان دولتها وجود داشت و لذا این حق، کمتر توسط دولتها و از جمله دولتهای اسلامی موضوع حق شرط قرار میگرفت. با این حال، در سالهای اخیر، در رویه برخی نهادهای حقوق بشری از جمله کمیته منع تبعیض علیه زنان و کمیته حقوق کودک، در ضمن تفاسیر موسعی که از این حق ارائه شده است، چالشبرانگیزترین موضوعات از جمله سلامت و حقوق جنسی و باروری، سقط جنین، روابط جنسی نامشروع، بهداشت و سلامت بلوغ، آموزش جنسی کودکان و نوجوانان و دسترسی آنها به اطلاعات جنسی، و همجنسگرایی در ذیل آن مطرح شده است.
به این ترتیب تلاش میشود تا موضوع سلامت جنسی و باروری با تمرکز بر گروههای هدف زنان، جوانان و نوجوانان مورد توجه قرار گرفته و از زوایای مختلف به آن پرداخته شود؛ به نحویکه علاوه بر توجه به ویژگیها و نیازهای افراد در سنین مختلف، تأثیر شرایط و وضعیتهای گوناگون همچون مخاصمات مسلحانه، بلایای طبیعی، مهاجرت، فقر، معلولیت، کارخانگی، زندگی در مناطق روستایی، ابتلا به ایدز و غیره بر این موضوع مورد برررسی قرار گیرد.
برخی از جدیدترین موضوعاتی که در ذیل سلامت جنسی و باروری زنان و دختران مطرح هستند، عبارتند از: بررسی موانع حقوقی و سیاسی دسترسی نوجوانان به اطلاعات و خدمات سلامت جنسی و باروری؛ نقش رسانه در ارتقای سلامت جنسی؛ خشونت علیه زنان و برنامههای پیشگیرانه؛ اهمیت مقابله با فقر در بهبود سلامت جنسی و باروری؛ حاملگی و سقط جنین نوجوانان و تنظیم خانواده؛ نقش پسران و مردان در سلامت جنسی و باروری دختران و زنان؛ ایدز و سلامت جنسی و باروری؛ آموزش والدین و سلامت بلوغ و رشد؛ تجربیات زنان معلول و سلامت جنسی و باروری؛ جرم انگاری سقط جنین؛ سقط جنین ایمن و غیرایمن.
در این وضعیت و با توجه به این تحول مفهومی حق سلامت، تأمل و تعمق بر بازخوانی این حق بشری که از جمله حقوق بنیادین افراد انسانی به شمار میرود، لازم به نظر میرسد تا همگام با تحولات بینالمللی بتوان مواضعی منطبق با موازین اسلامی اتخاذ کرد و در ضمن در راستای حمایت حداکثری از حق سلامت زنان و دختران نیز اقدام لازم را بهعمل آورد.
پینوشت
۱٫ General Recommendation No. 24 (20th session, 1999), article 12 : Women and health
۲٫ UNICEF & UNFPA (2011). Women‟s and Children‟s Rights: Making the Connection. www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2011/Women-Children_final.pdf
۳٫ http://unfpa.org/public/home/news/events/pid/16074
۴٫ CRC, General comment No. 15 (2013) on the right of the child to the enjoyment of the highest attainable standard of health (art. 24)
۵٫ CRC, General Comment No. 4 (Adolescent Health and Development in the Context of the Convention on the rights of the Child), UN Doc. CRC/ GC/ 2003/4
بهنوش صمدی تبار
* کارشناسارشد حقوق بشر