مقالات

اخلاق پزشکی

كلمه اخلاق جمع كلمه خُلق به معناي خويهاست. اين كلمه گاه به معناي عام به كار ميرود و منظور از آن همه ويژگيهاي دروني انسان اعم از خوب يا بد است؛ اما در اكثر موارد، واژه اخلاق به معناي خاص «رفتار و خصوصيات روحي و معنوي مثبت» استفاده ميشود. از اين رو، رفتار اخلاقي نيز رفتاري است كه مطابق با ارزشهاي والاي انساني باشد. در زبان لاتين نيز دو كلمه morality و ethics، با اندك تفاوتي، هر دو به مفهوم اخلاق‌اند.  moralبه معناي «خلق و خوي راسخ در نفس» به كار ميرود و واژه ethics در بحث از رفتار خوب و بد، درست و خطا و پاك و پليد انسان استفاده ميشود

  1. جايگاه علم اخلاق در اسلام

علم اخلاق و فلسفه اخلاق از نظر اسلام يكي از مهمترين و شريفترين علوم است و اين حقيقت در آيات مختلف و احاديث گوناگون مشهود است. خداوند در آيه دوم سوره جمعه ميفرمايد: «اوست خدايي كه از ميان عرب امّي، پيغمبري بزرگوار برانگيخت تا بر آنان آيات وحي خدا را تلاوت كند و آنها را از (جهل و اخلاق زشت) پاك سازد». در آيات ديگر قرآن، پيامبر(ص) به سبب اخلاق نيكويش ستوده ميشود و خُلق حَسنه پيامبر محور اخلاق در تشكيل جامعه اسلامي معرفي ميشود. از طرف ديگر، اخلاق نيك موجب آمرزش گناهان دانسته شده و بهترين اعمال در قيامت حسن خلق معرفي شده است.

  1. اخلاق پزشكي

تعاريف متعدد و متنوعي براي اخلاق پزشكي  در منابع گوناگون بيان شده است كه در زير به چند مورد آن اشاره ميگردد:

اخلاق پزشكي مقولهاي است كه موضوع آن بررسي مجموعه آداب و رفتار پسنديده يا ناپسندي است كه صاحبان مشاغل پزشكي بايد رعايت كنند

اخلاق پزشكي مجموعه آيين نامه‌هاي آداب پسنديده و اعمال نكوهيدهاي است كه پزشكان بايد آنها را رعايت، يا از آنها پرهيز كنند؛ بنابراين، ماهيت پزشكي پرهيزكاري است و اخلاق پزشكي در حقيقت نوعي امر به معروف و نهي از منكر در علم پزشكي است يعني امر به داشتن رفتار و كردار پسنديده و نهي از اعمال ناصواب و ناپسند؛ امر به وقار، انصاف، پاكچشمي، پاكدامني، دلسوزي، مهرباني، صميميت، شكيبايي، همدردي با مردم و بيماران، رازداري، امانت و صداقت، مطالعه و نهي از بيمسئوليتي پزشك در قبال بيماران و جامعه، مصرف مواد مخدر و مشروبات الكلي، انتخاب دوستان نامناسب، طبابت ناصحيح و اعمال خطا، بازگويي اسرار بيماران، خشونت بيمورد با بيماران و…

اخلاق پزشكي فعاليتي تحليلي است كه طي آن افكار، عقايد، تعهدات، رفتار، احساسات، استدلالها و بحثهاي متعدد در حيطه تصميمگيريهاي اخلاقي در حرفه پزشكي، دقيق و انتقادي بررسي ميشود و در موارد لزوم دستورالعمل‌هايي صادر ميگردد. تصميمات اخلاق پزشكي، در حوزه طبابت، مباحث بديهي و ارزشها و در مجموع بايدها و نبايدها است.

  1. اهميت اخلاق پزشكي

در ميان همه شاخه‌هاي اخلاق حرفهاي، اخلاق پزشكي از اهميت خاصي برخوردار است و اين به سبب جايگاه خاص و متعالي حرفه پزشكي است. گفته‌اند شرف هر علمي به شرف موضوع آن است و در عالم هستي شريفترين موضوع انسان است. انسان موجودي است كه خداوند او را، به تعبيري، با دست خويش آفريده است: «قال يا ابليس ما منعك اَن تسجد لما خلقت بيدي». بنابراين، هر عملي كه به نحوي از انسان سخن ميگويد، شريفترين علم است و علم پزشكي مستقيمآ با بدن انسان سر و كار دارد. علم اخلاق نيز به خصايص بشري و رفتار پايدار انساني نظر دارد و در واقع، اخلاق به طبابت روح آدمي ميپردازد

  1. ابعاد اخلاق پزشكي

در جمع بندي مطالب عرضه شده ميتوان اخلاق پزشكي را موضوعي گسترده با دو جنبه نظري و عملي دانست

بُعد نظري به تبيين مباني و مفاهيم زيربنايي اين علم، توضيح و تشريح فرضيات اخلاقي موجود و ارتباط آن با فرهنگها، مذاهب و آداب و رسوم جوامع مختلف ميپردازد

بُعد عملي، با تكيه بر مباني نظري درباره مسائل، مشكلات و مباحث اخلاقي در حيطه طب و مراقبتهاي بهداشتي بحث ميكند و چهارچوبي كاربردي براي تصميمگيري در مواقع بحراني عرضه ميكند. اخلاق پزشكي در اين تعبير ارتباط تنگاتنگي با فلسفه اخلاق، حقوق فردي و اجتماعي، قوانين الاهي و مقررات مدني

دارد

  1. تاريخچه اخلاق پزشكي

الف. پزشكي قبل از اسلام

بقراط حكيم آورده است: «در جايي كه عشق به پزشكي باشد عشق به بشريت نيز هست».

۱) اخلاق پزشكي درتمدن بين‌النهرين: در مجموعه قوانين حمورابي مقرراتي درباره پزشكي آمده  است. اين مجموعه قوانين، حاوي بسياري از نظريات و افكار سومريهاي قديم است. گذشته از قوانين جزايي و مدني كه در آن ثبت شده است، نُه ماده درباره هزينه پزشكي دارد در آن، علاوه بر توضيحي كه درباره حقالمعالجه پزشكان و غرامت اشتباهات آنان آمده است، حقالمعالجه اشخاص ثروتمند و افراد فقير و بيچيز و بردگان هم تعيين شده است. تخطي از قوانين حمورابي، مجازاتهاي سنگيني در پي داشته است. برخي از اين قوانين عبارتند از:

  1. پزشك به طبقه نجباي كشور تعلق دارد، پس بايد در حفظ شئون شغلي خود بكوشد و علم پزشكي را خوب تحصيل كند،
  2. علم تشريح را خوب بداند،

.۳ حافظه قوي داشته باشد،

  1. با بيمار، مهربان و خوش زبان بوده، دوست و دوستدار او باشد،
  2. براي پول كار نكند و از خدا بترسد

 

۲) اخلاق پزشكي در مصر باستان: در مصر قديم هم قوانيني براي اطبا وجود داشته است و طبيباني كه از قوانين مذكور سرپيچي ميكردند به اعدام محكوم ميشدند.

 

۳) اخلاق پزشكي در يونان باستان: در تمدن يونان موضوع اخلاق پزشكي از اهميت ويژهاي برخوردار بوده و سند مهم باقيمانده در اين باب سوگندنامه بقراط است. در دنياي پزشكي، بقراط سرشناسترين چهره و اولين كسي بود كه مباني اخلاقي را با طبابت درآميخت. قسمنامه او نوعي نيايش پزشكي و در واقع، به منزله تعهدنامه‌اي اخلاقي براي قبول و به كار بستن اصول اخلاقي حرفه پزشكي است و پزشكان را متعهد ميسازد كه خود را به زيور اخلاق بيارايند و از نادرستي و ناپاكي بپرهيزند. همه ساله هزاران پزشك نوآموخته با قبول توصيه‌هاي بقراطي و خواندن قسمنامه او در برابر استادان خود، تعهدات اخلاقي پزشكي را ميپذيرند و به جمع پزشكان جهان ملحق ميشوند

نكاتي كه در سوگندنامه بقراط جالب توجه است عبارتند از:

  1. توجه كامل به رعايت حقوق استادان و حق شناسي از آنان،

۲٫اجتناب از دادن داروهاي كشنده و داروهاي سقط جنين،

  1. عمل در حد تخصص و مهارت حرفه اي نه فراتر از آن،

۴٫حفظ قداست حرفه پزشكي و رعايت امانت و درستكاري و اجتناب از ارتكاب اعمال خلاف اخلاق

  1. حفظ اسرار بيماران متفكران يوناني علم اخلاق را در كنار علم پزشكي فرا ميگرفتند و آن را به منزله «هنر زيستن» و «مراقبت و مواظبت از نفس» توصيف ميكردند

 

۴) اخلاق پزشكي در هند باستان: در كتاب ريگودا كه از قديميترين كتب ديني هنديان است، عبارات فراواني درباره آثار نيكِ سخاوت و تعاون موجودات و شرافت شغل طبابت به چشم ميخورد. در دوره براهمه بر اهميت اطبا افزوده گشت و مقامشان در جامعه بالاتر رفت. آنان تعليمات طبي اَتâرو ودا (بخشي از ريگودا) را مانند كتاب الاهي كلمه به كلمه از بر كرده و بر طبق آن رفتار ميكردند. به طور كلي، دستورهاي اخلاقي درباره پزشكان هند قديم بسيار عالي و مقررات مربوط به حرفه پزشكي، نمونه و سرمشق بوده است، ازجمله «پزشك بايد با تمام وجود، حتي اگر حياتش در معرض خطر باشد، به درمان بيمارش همت گمارد. او نبايد به همسر شخص ديگري، حتي در مخيلهاش، زياد نزديك شود. او نميتواند بيمار زن را درمان كند مگر آنكه همراهي در كنارش حضور داشته باشد. از حيث طرز لباس پوشيدن و حفظ ظاهر بايد ساده و نجيب بوده، از معاشرت با اشخاص ناصالح خودداري كند». پزشكان پس از خاتمه تحصيلات پزشكي، سوگندنامه‌اي را كه از جهات متعدد به سوگندنامه بقراط شباهت داشت، امضا ميكردند كه به موجب آن ملزم ميشدند در مواردي، به بيماران اطلاعات ندهند، مثلا” اگر مرگ بيمار حتمي بود، موضوع را با او درميان نگذارند. به علاوه، تا آخرين دقايق عمر بيمار براي نجات او تلاش كنند و بيشتر به رفاه بيمار بينديشند تا نفع خود.

 

 

 

۵) اخلاق پزشكي در ايران باستان: در پيشرفت پزشكي ايران قبل از اسلام علاوه بر استعداد ايرانيان در زمينه‌هاي علمي به خصوص پزشكي، دستيابي آنان به ترقيات پزشكي آشوريان، بابليان و يونانيان هم نقش عمدهاي داشته است (ديبايي، ص ۵۶). از قديميترين روزگاران، امر طبابت در ايران با ديانت توأم بوده است. طب باستان ايراني با آيين زردشت و تعليمات اوستا پيوند جداييناپذيري داشت. به طور كلي، پزشكان از طبقه روحانيان انتخاب ميشدند كه عاليترين طبقه از طبقات چهارگانه (روحانيان، سربازان، كشاورزان و صنعتگران) بودند. اين طبقه رشته الاهيات و طب را همزمان تحصيل ميكردند و بعد از گذراندن مقدمات آن، يكي از دو رشته را انتخاب ميكردند و آن را ادامه ميدادند. موبدان زردشتي بر حُسن رعايت اخلاق پزشكي، كه بخشي از امور ديني محسوب ميشد، نظارت ميكردند و رئيس پزشكان نيز فن طبابت را زير نظر و نظارت داشت و كمك به بينوايان را توصيه ميكرد. زردشتيان در برابر اعمال خلاف اخلاقي چون سقط جنين، بارداري نامشروع و خطاهاي پزشكي تعصب و حساسيت خاصي داشتند. در باب نخست كليله و دمنه، كه در زمان ساسانيان به دست برزويه طبيب به فارسي ميانه (پهلوي) ترجمه شده، در مورد طبيب خوب آمده است: «فاضلتر اطبا آن است كه به معالجت از جهت ذخيره آخرت مواظبت نمايد»

 

ب. پزشكي در دوران اسلامي

در تمدن اسلامي، اخلاق پزشكي از اهميت و جايگاه والاتري برخوردار گرديد. در قرآن كريم به اهميت احياي نفس اشاره شده است: «و من احياها فكانما احيا الناس جميعا»، كسي كه در نجات جان يك نفر بكوشد مثل آن است كه در نجات جان همه انسانها كوشيده است. وظيفه پزشك خدمت به انساني است كه اشرف مخلوقات است و خداوند درباره وي فرمود: «فتبارك الله احسن الخالقين». همان گونه كه وظيفه سرباز پاسداري از مرزهاي كشور است وظيفه پزشك نيز حفظ و حراست جان انسانهاست.

پيامبر اكرم (ص) دانش پزشكي را معادل و همطراز دانش ديني قرار داده است و در اين مورد ميفرمايد: «العلم علمان، علم الاديان و علم الابدان». همچنين امام صادق (ع) حرفه پزشكي را يكي از سه نياز اساسي جوامع بشري به حساب آورده، ميفرمايد: «اهل هيچ سرزميني از وجود سه طايفه، كه در كار دنيا و آخرت به آنان پناه برده ميشود، بينياز نيستند و اگر آنها را نداشته باشند بيبهره و سرگردان ميشوند: فقيه و دانشمند پرهيزگار، زمامدار نيكوكار و پزشك ماهر معتمد». بنابراين، طبيعي است كه دين اسلام در امر مقررات پزشكي و روابط پزشك با بيمار نيز رهنمودهاي سازندهاي داشته باشد. بر همين اساس بوده است كه اغلب كتابهايي كه در زمينه تاريخ يا علوم پزشكي به دست پزشكان و دانشمندان اسلامي تأليف شده حاوي اندرزها و توصيه‌هاي اخلاقي براي پزشكان و دانشجويان پزشكي است. به سبب اهميت اين مسئله است كه ميبينيم برخي از پزشكان نامي اسلام به موازات كتابهايي كه در رشته‌هاي علوم پزشكي نوشته‌اند، كتابهايي مستقل هم درباره اخلاق عمومي و اخلاق پزشكي تأليف كرده‌اند

 

 

  1. انديشمندان اخلاق پزشكي در اسلام

با پيروزي اعراب و گسترش اسلام در سراسر جهان، دوره شكوفايي همه علوم، بهخصوص دانش پزشكي آغاز شد. بزرگمرداني در امر طبابت و تدريس آن، اخلاق پزشكي، نحوه آزمون و پذيرش دانشجو و بالاخره تحقيق و پژوهش در پزشكي گام نهادند كه تعاليم آنان تا قرنها در بزرگترين دانشگاه‌هاي جهان معتبر و محل مراجعه بود. برخي از اين انديشمندان عبارتند از :

۱-علي بن ربن طبري (۱۶۴-۲۴۷ ق).

۲-ابوبكر محمد بن زكرياي رازي (۲۵۱-۳۱۳ ق).

۳-علي بن عباس مجوسي اهوازي.

۴-ابو علي الحسين بن عبدالله بن سينا (۳۷۰ ـ ۴۲۸ ق).

۵-ابوالفرج علي بن حسين بن هندو، مشهور به ابن هندو (قرن ۴ و ۵).

۶-اسماعيل جرجاني (۴۳۴-۵۳۱ ق).

۷-خواجه نصير الدين طوسي (۵۹۷ ـ ۶۷۲ ق).

۸-اسحاق بن علي الرهاوي (نيمه دوم قرن ۳).

 

  1. خصوصيات و ويژگيهاي لازم براي حرفه پزشكي

حرفه پزشكي حرفه بسيار مقدسي است و در مذاهب مختلف نيز براي پزشكان اوصاف و ويژگيهاي خاصي برشمرده‌اند. بقراط حكيم آورده است: «پزشك بايد متواضع، معتقد، باايمان، پاكدامن و با حوصله باشد و وظايف خود را با خوشحالي و دلگرمي انجام دهد. خرافي و موهوم پرست نبوده، در ساير كارها و زندگي خصوصي نيز پاكيزه باشد و از صفات زشتي كه موجب بيآبرويي صنفي ميشود، اجتناب كند».

برخي صفات مهم كه براي پزشكان برشمرده‌اند چنين است :

۱-استقامت و پايداري: استقامت و پايداري، رمز موفقيت مردان بزرگ است پزشك بايد دلهره و اضطراب را از خود دور ساخته با قاطعيت وظيفه خود را انجام دهد.

توكل بر خداوند: صاحب حرفه پزشكي بايد در تمام مراحل طبابت پيوسته خداوند را شفادهنده بيماران بداند و خود را صرفآ وسيله الاهي بشمارد و فقط از او استمداد و ياري جويد. در سوره طلاق، آيه ۳ آمده است: «هر كه در هر امري بر خدا توكل نمايد، خدا او را كفايت خواهد كرد».

۲-تقوا و پرهيزگاري: تقوا دوري از اجتماع نيست، بلكه پرورش حالت معنوي خاصي در انسان است تا فرد در وضعيت نامناسب از جادّه حق منحرف نشود. طبيب حاذق بايد حالت و نيرويي در خود پديد آورد كه به او مصونيت اخلاقي و رواني بدهد تا اگر در محيط آلودهاي قرار گرفت، از خطا و گناه مصون بماند.

رازداري و امانتداري: از زمان بقراط و حتي قبل از آن، رازداري و امانتداري يكي از اركان مهم رابطه پزشك و بيمار بوده است. پزشك بايد توجه كند كه دانش و تخصص پزشكي نزد او امانتي الاهي است كه بايد از آن به نحو شايسته و خداپسندانه استفاده كرد.

 

 

۳-حذاقت و مهارت: حذاقت و دانايي شرط اول و ركن اصلي طبابت است و تصدي شغل پزشكي اگر علم و آگاهي لازم و كافي را نداشته باشد و موجب مرگ يا ايجاد ضايعه در اعضاي بدن بيمار شود، پزشك موظف به پرداخت ديه خواهد بود.

۴- اعتدال و ميانهروي: در قرآن كريم در آيات متعددي به اعتدال اشاره شده است. طبيب نيز بايد معتدل باشد و در گرفتاري و فراز و نشيبهاي زندگي خود را نبازد و هميشه بر اعصاب خود مسلط باشد و در برابر اهانت و پرخاش بيماران صبر و گذشت داشته باشد.

۵- دانستن مسائل ديني: طبيب مسلمان بايد به مسائل ديني آگاه باشد، زيرا بيماران مقدساتي دارند كه بايد به ديده احترام به آنها نگريست و بياعتنايي به اعتقادات مذهبي موجب اهانت به بيماران ميشود و اين امر در روابط پزشك و بيمار اختلال ايجاد ميكند.

 

  1. سوگندنامه‌هاي پزشكي

اهميت حرفه پزشكي و ارتباط مستقيم آن با مال و جان و ناموس مردم، از يك طرف، و در معرض خطا و لغزش بودن پزشك از طرف ديگر، از ديرباز متفكران اهل فن را بر آن داشت كه به منظور پيشگيري از خطا و لغزش در انجام اين وظيفه خطير چارهانديشي كنند. بر همين اساس، دستورهاي اخلاقي و اندرزهاي پزشكي در قالبهاي متعددي از قبيل سوگندنامه، پندنامه، و ادعيه پزشكي به دست پزشكان نامي تدوين شده در طي قرون و اعصار مورد توجه و سرمشق عملي پزشكان بوده است. جالب آنكه، نكات برجسته اخلاق و آداب پزشكي در اين سوگندنامه ها و ادعيه پزشكي چنان مفصّل است كه، بنا به گفته برخي از محققان، اگر دروس اخلاق و آداب پزشكي منحصر به اين ادعيه و سوگندنامه ها باشد، حق مطلب ادا ميشود.

 

متن سوگندنامه بقراط

«من به آپولون پزشك آسكلپيوس هيثريا و پاناكيا سوگند ياد ميكنم، و تمام خدايان و الاهه ها را گواه ميگيرم، كه در حدود قدرت و برحسب قضاوت خود مفاد اين سوگندنامه و تعهد كتبي را اجرا نمايم.

من سوگند ياد ميكنم كه شخصي را كه به من حرفه پزشكي خواهد آموخت مانند والدين خود فرض كنم، و در صورتي كه محتاج باشد درآمد خود را با وي تقسيم كنم و احتياجات وي را مرتفع سازم. پسرانش را مانند برادران خود بدانم و در صورتي كه بخواهند به تحصيل پزشكي بپردازند بدون مرز يا قراردادي حرفه پزشكي را به آنها بياموزم .

اصول دستورهاي كلي، دروس شفاهي، و تمام معلومات پزشكي را جز به پسران خود، پسران استادم، و شاگرداني كه بر طبق قانون پزشكي پذيرفته شده و سوگند ياد كرده‌اند، به ديگري نياموزم.

پرهيز غذايي را بر حسب توانايي و قضاوت خود به نفع بيماران تجويز خواهم كرد نه براي ضرر و زيان آنها. به خواهش اشخاص، به هيچكس داروي كشنده نخواهم داد و مبتكر تلقين چنين فكري نخواهم بود. همچنين وسيله سقط جنين در اختيار هيچيك از زنان نخواهم گذاشت.

با پرهيزكاري و تقدّس زندگي و حرفه خود را نجات خواهم داد. بيماران سنگدار را عمل نخواهم كرد، و اين عمل را به اهل فن واگذار خواهم كرد. در هر خانهاي كه بايد داخل شوم براي مفيد بودن به حال بيماران وارد خواهم شد و از هر كار زشتِ ارادي و آلودهكننده، به خصوص اعمال ناهنجار با زنان و مردان، خواه آزاد و خواه برده، اجتناب خواهم كرد. آنچه در حين انجام دادن حرفه خود، و حتي خارج از آن، درباره زندگي مردم خواهم شنيد، كه نبايد فاش شود، به هيچ كس نخواهم گفت زيرا اين قبيل مطالب را بايد به گنجينه اسرار سپرد. اگر تمام اين سوگندنامه را اجرا كنم و به آن افتخار كنم، از ثمرات زندگي و حرفه خود برخوردار شوم و هميشه بين مردان مفتخر و سربلند باشم؛ ولي اگر آن را نقض كنم و به سوگند عمل نكنم، از ثمرات زندگي و حرفه خود بهره نبرم و هميشه بين مردان سرافكنده و شرمسار باشم».

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا