حق بر محیط‌ زیست از منظر حقوق بشر بین‌ المللی و اسلام

فوریه 21, 2017

محسن قدیر

استادیار گروه حقوق بین الملل دانشکده حقوق دانشگاه قم

چکیده

همواره طبیعت از مهم‌ترین ارکان حیات بشری به شمار آمده است. از این‌رو، احترام به محیط‌زیست در همه‌ی ادوار تاریخی مطمح‌نظر بوده است. ابتدا در حقوق بین‌الملل معاصر سعی بر حمایت از محیط‌زیست شده که در قالب حقوق بین‌الملل محیط‌زیست تبلور یافت اما عدمِ کفایتِ این حمایت و ضرورت حفاظت از محیط‌زیست برای انسان امروز و نسل‌های آینده، ایجاد پیوند میان محیط‌زیست و حقوق بشر مورد توجه قرار گرفت، زیرا حمایت قانونی از حقوق بشر می‌تواند وسیله‌ای جهت نیل به صیانت از محیط‌زیست باشد. از این‌رو، در چارچوب نسل سوم حقوق بشر حق جدیدی به نام حق بر محیط‌زیست در اسناد بین‌المللی حقوق بشری شکل گرفت که در آن محیط‌زیست به عنوان یک حق انسانی مطرح شده است. از منظر اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل میان انسان و طبیعت رابطه وجود دارد. در تعالیم اسلامی طبیعت در اختیار انسان‌ها قرار گرفته تا از آن بهره‌برداری معقول نمایند و از اتلاف و نابودی آن خودداری نمایند. چنین حقی در قرآن کریم شناسایی شده و از جنبه‌های مختلفی به آن پرداخته شده است و توصیه شده که از طبیعت به عنوان امانتی الهی استفاده نمایند و حق آیندگان رعایت شود.

تازه های تحقیق

بهترین چاره‌اندیشی پیرامون در معرض تخریب قرار گرفتن محیط‌زیست منتسب دانستن طبیعت به انسان بود که به شکل گیری حق بر محیط‌زیست در قالب حقوق همبستگی منجر شد. با شکل‌گیری حق بر محیط‌زیست، نگاه جدیدی به محیط‌زیست شکل گرفت.

براساس این نگاه جدید، حق بر محیط‌زیست در زمره نسل سوم حقوق بشر مورد توجه خاص قرار گرفت. حیات و حمایت از حق حیات، بدون محیط‌زیست امن، پاکیزه و سالم ممکن نیست. از این‌رو، می‌توان گفت حق بر محیط‌زیست مقدمه و اساس برای سایر مصادیق حقوق بشر می‌باشد، چون بهره‌مندی انسان از این حقوق متوقف بر فرض برخورداری از حداقل سلامتی و تندرستی است، پس حق برخورداری از محیط‌زیست سالم را می‌توان از حقوق بنیادین دانست.

اسلام به عنوان یک مکتب جامع و انسان‌ساز، توجه ویژه‌ای به محیط‌زیست داشته و انسان را خلیفه الهی می‌شناسد و او را مسلط بر طبیعت می‌داند. اما انسان که خلیفه الهی بر زمین است حق ندارد مرتکب تعدّی و تفریط شود. نگرش انسان به محیط‌زیست باید به عنوان امانت الهی باشد که ضمن بهره‌برداری از محیط‌زیست، در حفاظت از آن کوشا باشد تا این امانت الهی را به سلامت به نسل‌های آینده تحویل دهد.

اسلام توجه به طبیعت را با محوریت انسان و مسخّر بودن طبیعت برای انسان لحاظ نموده است. براساس این نگرش حق بر محیط‌زیست از منظر اسلام شناسایی شده است.

کلیدواژه ها

اسلام؛ حقوق بین‌الملل محیط‌زیست؛ اسناد بین‌المللی حقوق بشر؛ حقوق همبستگی؛ حق بر محیط‌زیست

عنوان مقاله [English]

Right to Healthy Environment From the perspective of international human and Islamic law

چکیده [English]

Nature has always been considered as the most important foundation of human life. As a result, respecting the environment has kept to be been significant in all period of man’s history. Although respecting the environment has been a concern of contemporary international law, and as a result, it forms the branch of international environmental law, it has not been able to sufficiently protect the environment for the present and future generations. Consequently, this emerges the unity between environment and human rights. So the environmental rights as a new type of human rights instruments were formed in the framework of the third generation of human rights. From the point of view of Islam as a comprehensive religion, there is a strong connection between human beings and the environment. In Islamic teachings, man has an authority over the nature in order to reasonably benefit from it and to prevent it from degeneration. In Islam, as seen in the Quran, this right has been recognized and it is examined from several respects. Specifically, it teaches humanity to use the environment as an instance of divine blessings in which the rights of the future generations are observed.

کلیدواژه ها [English]

Islam, international environmental law, international human rights instruments, integrity law, environmental law

مراجع

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه.

افتخارجهرمی، گودرز،۱۳۸۲ش، حق بر محیط‌زیست با تأکید بر حق دسترسی بر اطلاعات زیست محیطی، تهران، نخستین همایش حقوق محیط‌زیست ایران، بی‌چا.
امیرارجمند، اردشیر،۱۳۷۴ش، حفاظت از محیط‌زیست و همبستگی بین‌المللی، مجله تحقیقات حقوقی، ش ۱۵٫
بجنوردی، محمدحسن،۱۴۱۹ق، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی، بی‌چا.
پارسا، علی‌رضا،۱۳۷۷ش، محیط‌زیست و حقوق بشر، مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی، ش ۱۳۵-۱۳۶٫
پورهاشمی، سیدعباس و بهاره ارغند،۱۳۹۲ش، حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، تهران، نشر دادگستر، بی‌چا.
تقی‌زاده‌انصاری، مصطفی،۱۳۸۴ش، حقوق محیط‌زیست در ایران، تهران، انتشارات سمت، بی‌چا.
تقی‌زاده‌انصاری، مصطفی،۱۳۹۳ش، حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، تهران، انتشارات خرسندی، بی‌چا.
جوادی‌آملی، عبدالله،۱۳۹۳ش، اسلام و محیط‌زیست، قم، انتشارات اسراء، بی‌چا.
حبیبی، محمدحسن،۱۳۸۲ش، حق برخورداری از محیط‌زیست سالم به عنوان حق بشریت، تهران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش ۶۰٫
حدادی، محسن،۱۳۸۸ش، مبانی حفاظت از محیط‌زیست در اسلام، تهران، ماهنامه علمی تخصصی اطلاعات حکمت و معرفت، ش ۱۲٫
حسینی‌سیستانی، سیدعلی،۱۴۱۴ق، قاعده لاضرر ولاضرار، قم، مکتبه آیت‌الله سیستانی، بی‌چا.
ذاکریان، مهدی،۱۳۸۱ش، حقوق بشر در هزاره جدید، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی‌چا.
سیدفاطمی، سیدقاری،۱۳۸۸ش، حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر یکم، تهران، شهر دانش، بی‌چا.
طباطبایی، محمدحسین،۱۴۰۵ق، تفسیر المیزان، بی‌چا، ج ۱۶٫
فهیمی، عزیزالله و مشهدی، علی،۱۳۹۳ش، اندیشه‌های حقوق محیط‌زیست، قم، انتشارات دانشگاه قم، چ۱٫
فیروزی، مهدی،۱۳۸۴ش، حق بر محیط‌زیست، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، بی‌چا.
کولاسوریا، لاکورو،۱۳۹۰ش، مبانی حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، ترجمه: سیدمحمدمهدی حسینی، تهران، بنیاد حقوقی میزان، بی‌چا.
گرجی، ابوالقاسم،۱۳۶۳ش، اسلام و محیط‌زیست، قم، مجله نور علم، ش ۴٫
گروه صلح کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو دانشگاه شهید بهشتی،۱۳۸۹ش، حقوق زیست محیطی بشر، تهران، نشر دادگستر، بی‌چا.
محقق‌داماد، سیدمصطفی،۱۳۷۱ش، طبیعت و محیط‌زیست انسان از دیدگاه اسلام، مجله رهنمون، ش۲ و ۳٫
ــــــــــــــــــــ،۱۳۸۱ش، قواعد فقه: بخش مدنی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، بی‌چا، ج ۹٫
ــــــــــــــــــــ،۱۳۹۳ش، الهیات محیط‌زیست، تهران، انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، بی‌چا.
مشهدی، علی،۱۳۹۲ش، حق بر محیط‌زیست سالم، تهران، بنیاد حقوقی میزان، بی‌چا.
مکارم‌شیرازی، ناصر،۱۳۶۲ش، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌چا، ج ۱۷٫
ــــــــــــــــــــ،۱۳۷۹ش، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌چا.
ــــــــــــــــــــ،۱۴۱۱ق، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه امیرالمؤمنین(علیه‌السلام)، بی‌چا، ج ۱۱٫
موسوی، سیدفضل‌اله،۱۳۸۰ش، حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، تهران، نشر میزان، بی‌چا.
ــــــــــــــــــــ،۱۳۸۵ش، سیر تحولات منابع حقوق بین‌الملل محیط‌زیست، تهران، نشر میزان، بی‌چا.
مولایی، یوسف،۱۳۸۶ش، نسل سوم حقوق بشر و حق به محیط‌زیست سالم، تهران، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره ۳۷، ش ۴٫
نصر، حسین،۱۳۸۲ش، نیاز به علم مقدس، ترجمه: حسن میانداری، قم، مؤسسه فرهنگی طه، بی‌چا.
1. Birnie, patvicia, and Bojle, Alane(1993), International Law and Environment, Clarendon Pvess, oxford.
2. Boyd, David R(2013), The Right to a Healthy Environment, Washington Press.
3. Coenen, Frans(2008), Public Participation and Better Environmental Decisions, Netherland.
4. Fitzmaurice, Malgosia(1999), The Right of the Child to Clean Environ ment Illinois university Law Journal.
5. Freeman, Mark and Vanert, Gib(2004), International Human Rights Law, Irvin Law Canada.
6. Gormely w, Paul(1988), The Right to a safe and Decent Environment, The Indian journal of Inteunational Law.
7. Hajjar, Linda(2010), Leib, Human Rights and The Environment, Brill.
8. Kravchenko, Svitlana, Bonine, John E(2008), Haman Rithts and The Environment, Carolina Academic Press.
9. Macklem, Patrick(2014), Human Rights in International Law: Three Generations or one? University of Torento.
10. okonmah, P. D(1997), Right to Aclean Environment Journal of African Law.
11. Priyam, Manisha(2009), Human Rights, Gender and The Environment, Mombi.
12. Ruppel, Oliverc(2009), Third – Generation Human Rights and Protection of the Environment In Namibia, South Africa.
13. Shelton, Danish(1991), Haman Rights, Environmental Rights and Right to Environmental, Stanford Journal Of International Law.